ТЕНГҲУҚУҚЛИЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ – ОЛИЙ ВАЗИФА

2021 йил якунланиб борар экан, кўз олдимизда мамлакатимизда амалга оширилган ислоҳотлар, уларнинг натижалари гавдаланади. Жорий йилнинг энг катта воқеаларидан саналган Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловининг ўтказилганлиги бутун жаҳон эътиборини Ўзбекистонга қаратди. Жумладан, 2021 йилнинг 24 октябрида халқаро сайлов стандартларига мос тарзда қонуний ва ҳаққоний бўлиб ўтган Президент сайлови том маънода, юртимизнинг ўзи танланган демократик тараққиёт йўлидан ҳеч қачон ортга қайтмаслигини яна бир бор исботлаб берди, десак айни ҳақиқатни айтган бўламиз. Буни сайлов жараёнини холис кузатиб борган халқаро кузатувчилар томонидан берилган юксак баҳолар ва ижобий фикрлар мисолида кўриш мумкин.

Маълумки, сайловни жами 971 нафар кузатувчи, жумладан, 45 та давлатдан 631 нафар халқаро кузатувчи ҳамда 18 та халқаро ташкилот вакиллари кузатиб боришди. Уларнинг қаторида жаҳоннинг энг нуфузли ташкилотлари, хусусан, Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти парламент ассамблеяси (ЕХҲТ ПА), ЕХҲТнинг Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича бюроси (ДИИҲБ) миссиялари, Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги (МДҲ), Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ), МДҲ парламентлараро ассамблеяси (МДҲ ПА) ва Туркий тилли давлатлар Парламент ассамблеяси (ТуркПА)дан вакиллар қатнашди. Кўринадики, Янги Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотлар ва сиёсий жараёнларга дунё ҳамжамиятида катта қизиқиш мавжуд.

Шунингдек, сайловда АҚШ, Сингапур, Туркия, Япония, Чехия Республикаси, Қувайт, Россия федерацияси ва Озарбайжон каби давлатларнинг вакиллари ҳам кузатувчи сифатида фаолият юритишди. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловида хорижий кузатувчиларнинг иштироки муҳим аҳамият касб этди.

Энг сўнгги маълумотларга кўра, бугунги кунда сайёрамизда қарийб 1 миллиардга яқин ногиронлиги бўлган шахслар рўйхат олинган. Юртимизда  уларнинг умумий сони 715 минг нафардан ортиқни ташкил этади. Имконияти чекланган шахсларнинг ҳуқуқларини амалга ошириш борасида сайлов қонунчилиги ва амалиётида шу вақтга қадар дунё бўйлаб муайян даражадаги ишлар амалга ошириб келинмоқда.

Сўнгги йилларда жамоатчиликнинг ногиронлик - сиёсий жараёнлар тенг ва инклюзив тарзда ўтказилишидан далолат берувчи муҳим жиҳат экани тўғрисидаги хабардорлиги ўсиб бормоқда. Бундан ташқари, ногиронлиги бўлган шахсларнинг сиёсий жараёнларда иштирок этиш ҳуқуқи бир қатор халқаро, минтақавий ва миллий даражадаги ҳужжатлар билан ҳимоя қилинади. Шундай бўлса-да, ногиронлиги бўлган шахслар ҳали ҳам ижтимоий-сиёсий ҳаётда, жумладан, сайлов органлари, маҳаллий ҳокимият органлари, сиёсий партиялар ва парламентлар каби муассасаларнинг раҳбарлари, номзод ёки аъзолари даражасида етарли даражада ифодаланмаган.

2006 йилда Бирлашган миллатлар ташкилотининг Бош ассамблеяси томонидан Ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция (НШҲК) деб номланган муҳим шартнома бир овоздан қабул қилинди.

Таҳлиллар шуни кўрсатадики, дунёнинг барча мамлакатларида сайловларнинг тобора такомиллашиб бориш тенденцияси кузатилмоқда. Жумладан, жисмоний имконияти чекланган шахсларнинг овоз бериш ҳуқуқини амалга оширишлари учун тегишли шарт-шароит­ларни таъминлаш Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг (ЕХҲТ) 1990 йилдаги Копенгаген ҳужжатининг 7 бўлим 3-бандидаги умумий ва тенг сайлов ҳуқуқи принциплари, шунинг­дек, БМТнинг “Ногиронлиги бўлган шахс­лар ҳуқуқлари тўғрисида”ги Конвенциянинг 29-моддасида кўзда тутилган имконияти чекланган шахсларга сайлов ҳуқуқини самарали таъминлаш бўйича мажбуриятларда ўз аксини топган.

2019 йилнинг бошига келиб, мазкур кўрсатмалар нашр этилган Конвенцияни 177 та аъзо давлат, шу жумладан, ЕХҲТнинг 57 та иштирокчи давлатидан 54 таси ратификация қилди. Шунингдек, Ўзбекистон ҳам уларнинг қаторидан жой олганлиги алоҳида эътиборга молик. Конвенциянинг 29-моддасига биноан, иштирокчи давлатлар ногиронлиги борларнинг сиёсий ҳуқуқлари ва улардан бошқалар билан тенг равишда фойдаланиш имкониятини кафолатлайди, хусусан, тўғридан-тўғри ёки эркин танланган вакиллари орқали жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида ­бошқалар билан тенг равишда самарали иштирок этиш, жумладан, овоз ­бериш ҳамда сайланиш ҳуқуқи ҳамда имкониятига эга бўлишини таъминлайди.

Ўзбекистонда 715 мингдан зиёд ногиронлиги бўлган шахслар расмий равишда рўйхатдан ўтган. Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлигининг расмий маълумотларига кўра, улардан 162,2 минг нафари “Меҳнат фаолиятининг муайян турларини бажариш учун лаёқатга эга” деб тан олинган. Бироқ, 2020 йил ҳолатига кўра, меҳнатга лаёқатли турли хил ногиронлиги бўлган кишиларнинг атиги 21,1 минг нафари ёки 13 фоизигина расмий равишда иш билан таъминланган.

2019 йилда БМТнинг Ўзбекистондаги вазият таҳлили шуни кўрсатдики, меҳнатга лаёқатли ёшдаги ногиронлиги бўлган шахслар сони 346 минг кишини ташкил қилиб, уларнинг атиги 7,1 фоизи расмий равишда иш билан таъминланган. Имконияти чекланган шахсларнинг иш топиш эҳтимоли ногиронлиги бўлмаган шахсларга қараганда қарийб 4 баравар камроқ.

Янги Ўзбекистон ҳам сайлов қонунчилигини кодификация қилиш йўлини танлади. 2019 йилда илгари тарқоқ бўлган ­сайловга оид бешта қонун ўрнига ягона Сайлов кодекси қабул қилинди. Мазкур Кодекс мамлакатнинг барча сиёсий кучлари ҳамда партия­лари, фуқаролик жамияти институтлари иштирокида умумхалқ муҳокамаси асосида ишлаб чиқилди. Унда ЕХҲТ Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича ­бюроси ҳамда Европа Кенгашининг Венеция комиссияси, чет эллик кузатувчилар, ШҲТ, МДҲ, ИҲТ каби бир қатор халқаро ташкилотлар миссияларининг Ўзбекистонда ўтган сайловлар бўйича тав­сиялари ҳисобга олинди. Сайлов кодекси ногиронлиги борлар томонидан овоз бериш орқали мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида қатнашиш ҳуқуқларини амалга оширишнинг барча механизмини ўзида мужассам этди.

Бошқа мамлакатлардан фарқли ўлароқ, Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 31, 49 ва 50-моддаларида имконияти чекланган шахслар сайлов ҳуқуқини самарали амалга оширишлари учун зарур шарт-шароитлар яратиш назарда тутилган, жисмоний имконияти чекланган сайловчилар учун аниқ ҳуқуқий нормалар мавжуд.

Унга кўра, ҳар бир сайлов участкаси пандус йўлаги билан созланиб, кабиналарнинг бири имконияти чекланганларнинг овоз бериши учун ажратилган бўлиши шарт. Сайлов участкаларида техник жиҳозлар - столлар, кабиналар ҳамда сайлов қутилари - ногиронлик аравачасидаги сайловчиларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда ўрнатилиши керак.

2019 йил 22 декабрда Олий Мажлис Қонунчилик палатасига бўлиб ўтган сайловлар давомида сайлов комиссияларига 4 минг 158 нафар турли даражадаги имконияти чекланган шахслар жалб қилинган. 2021 йил май ойида Марказий сайлов комиссияси ва Имконияти чекланганлар жамияти, Кўзи ожизлар жамияти, Карлар жамияти ҳамда Ўзбекистон имконияти чекланганлар уюшмаси ўртасида Ҳамкорлик тўғрисида меморандум имзоланди. Ногиронлиги бор сайловчилар учун энг қулай шароитларни яратиш мақсадида сайлов комиссиялари томонидан бир қатор ташкилий тадбирлар амалга оширилди ва тегишли зарур ахборот материаллари тайёрланди. Мамлакат Президенти лавозимига рўйхатдан ўтган номзодлар тўғрисидаги маълумотлар сайлов участкаларининг ахборот тахталарида жойлаштирилди.

Қолаверса, кўзи ожиз фуқароларга янги қонунчилик талабидан келиб чиқиб, Брайль алифбосида сайлов мавзуси бўйича турли рисолалар чоп этилди. Масалан, кўзи ожиз сайловчи, шаблонга бўш бюллетенни қўйган ҳолда, рўйхатдан ўтган номзоднинг исмини Брайль алифбосини қўллаш орқали сезиши ва тегишли уянинг майдонига ўзи истаган белгини қўйиши мумкин бўлади.

Шунингдек, сайлов участкаларида номзодлар таржимаи ҳоли ҳақида материалларни сурдо таржимаси билан видеороликлар жойлаштирилганлиги ногиронлиги бўлган сайловчиларга қулайликлар яратишда ўзига хос янги тажриба бўлганлигини айтиш мумкин.

Сайлов олди телевидение дастурлари сурдо таржимонлар ва субтитр билан эфирга узатилди ҳамда кўзи ожизлар учун материаллар Брайл алифбосидан фойдаланган ҳолда махсус журналларда нашр этилди.

Шунинг билан бир қаторда, Сайлов кодексининг 56-моддасига асосан айрим сайловчилар соғлиғининг ҳолатига ёки бошқа сабабларга кўра овоз бериш биносига кела олмаган ҳолларда, тегишли участка сайлов комиссияси овоз беришни ушбу сайловчиларнинг илтимосига биноан улар турган жойда ташкил этиши ҳам  фуқароларга яратилган имкониятлардан бири саналади.

Ногиронлиги бўлган шахсларни сиёсий ҳаётга жалб қилиш демократия кўламини кенгайтириш баробарида уни мустаҳкамлайди ҳам. Барчанинг сиёсий жараёнларда тенг иштирок этиши сиёсий партиялар ва парламентлар аъзолари ҳамда раҳбарлари ўзи хизмат қилаётган жамиятларни яхшироқ акс эттириши учун асос бўлади. Ушбу чора-тадбирларнинг барчаси ногиронлиги бор фуқаролар ўз хоҳиш-иродасини сайловларда эркин ифода қилишига ёрдам беради.

Сиёсий ҳамжамиятдаги хилма-хиллик қонун ва қарорларнинг ногиронлиги бўлган шахсларга нисбатан таъсирини чуқурроқ тушуниб етишга хизмат қилиб, сиёсий доирадаги вакиллик даражаси энг паст бўлган қатламлардан бирининг эътибордан четда қолиб кетишига йўл қўймайди.

Бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловида ногиронлиги бўлган шахслар учун қулай шароитлар яратилганлиги ва уларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётда фаол иштирокини таъминлашга эришилганлиги халқаро ҳужжатларда белгиланган қоидаларни юртимизда амал қилаётганлигининг яққол исботи бўлди.

Бу воқелик Янги Ўзбекистонимизда меҳнатсевар халқимиз учун давлат бошқарувининг барча босқичларида имконияти чекланганларнинг бевосита иштирок этиши, ўз муносиб танловини эркин ифода этиш имконини берувчи демократик бошқарув асосида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилаётганлигини яна бир бор исботлаб берди.

Барча сайловчиларга тенг имкониятлар яратилганлиги сиёсий ташкилотларнинг жамият эҳтиёжларига нисбатан сезгир ва эътиборли бўлаётганлигини ҳамда юртимизда бутун дунёда амал қиладиган демократик сайлов ҳуқуқининг умумэътироф этилган халқаро қоидалари янада изчил жорий этилаётанлигининг ифодаси бўлди.

Хулоса қилиб айтганда, инсон қадри учун амалга оширилаётган ислоҳотлар биринчи навбатда имконияти чекланган фуқароларнинг ҳуқуқларини рўёбга чиқаришда ҳар қачонгидан янги ва юқори босқичга кўтарилганлиги шу юртда яшаётган ҳар бир фуқаронинг қалбига ғурур ва ифтихор бағишлайди.

А.УСМАНКУЛОВ,

Марказий сайлов комиссия

аъзоси, Жиззах политехника

институти ректори, профессор