«СОВҒА»: ПОРА ҲАҚИҚАТНИ ЎЗГАРТИРАДИ

Дунёда ҳеч бир давлат йўқки, коррупция учрамайдиган. Афсуски, шундай. Агар тарихга назар ташлайдиган бўлсак, инсонлар қабила бўлиб яшаган замондаёқ пора беришнинг илк кўринишлари пайдо бўлган. Жумладан, қабилада мавқега эга бўлиш учун сардорларга совға бериш одат тусига кирган. Бу ҳолатга, албатта оддий қаралган. Бироқ давлат шаклланиб,  бошқарув марказлашиб боргани сари бу ҳолат салбий таъсирларини намойиш эта бошлаган.

Ўрни келганда айтиш лозимки, ҳаттоки порахўрлик динда ҳам қаттиқ қораланган. Муқаддас Қуръони каримда "Бошқаларнинг мулкини ноҳақ йўл билан олмангиз ва бошқаларга тегишли бўлган нарсаларни олиш учун ўз мулкингиздан ҳокимларингизга пора қилиб узатмангизлар" дейилган. Инжилда эса "Совғаларни қабул қилма, чунки совға кўрни кўрадиган қилади ва ҳақиқатни ўзгартиради" дея таъкидланган.

Замон шиддат билан ўзгаргани сайин коррупция ҳам авж олиб, жамият ва давлат бошқарувига салбий таъсир эта бошлаган. Шундан келиб чиқиб, бу иллатга қарши кураш учун қатор қонунлар қабул қилина бошланган. 1787 йилги АҚШ Конституциясида АҚШ президентини импичментга тортиш мумкин бўлган икки жиноятнинг бири сифатида айнан пора олиш назарда тутилган. Ушбу тартиб ва сиёсий партияларнинг вужудга келиши ва уларнинг мамлакат ҳаётидаги ўрнининг ошиб бориши натижасида ХIХ-ХХ асрларда ривожланган давлатларда коррупциянинг дунёнинг бошқа мамлакатларига нисбатан анча камайишига олиб келди. Бу жараёнда хорижий давлатлар турли усуллардан фойдаланган. Бошқарув аппаратининг ўзида назоратни кучайтирувчи тузилмалар яратиш орқали ички назорат кучайтирилди. Оқибатда ходимларнинг ички этикет қоидаларига риоя қилиб, порахўрликнинг олдини олишга хизмат қилди. Шунингдек, Жамоатчилик Кенгашлари, оммавий ахборот воситаларининг эркинлигини таъминлаш орқали ҳам коррупциянинг олдини олишда фойдаланилди.

Сайлов тизими демократиянинг ёрқин ифодаси саналади. Эътиборли жиҳат шундаки, мазкур тизим ҳам порахўрликнинг олдини олишда энг самарали восита сифатида қўлланилди. Соддароқ қилиб айтганда, сайланган вакилларни коррупция ҳолати учун жазолашда кейинги сайловда унга овоз бермаслик йўлга қўйилди. Бу каби усулларни амалиётга қўллаб, юқори натижаларга эришган Швеция, Сингапур, Гонконг, Португалия каби давлатларнинг тажрибасини ўрганиш шуни кўрсатадики, коррупцияни юзага келтирувчи омилларни бартараф этиш коррупцияга қарши курашда муҳим ўрин эгаллайди.

Жамиятни турли йўллар билан исканжага олган даҳшатли иллат - коррупциядан халос бўлиш дунё ҳамжамиятининг энг оғриқли нуқтаси саналади. Гарчи иллатни йўқ қилиш учун қатор самарали ишлар амалга оширилаётган бўлсада, ҳанузгача у бартараф этилмаяпти. Зеро мазкур иллат демократия ва ҳуқуқ устуворлигига путур етказади, инсон ҳуқуқлари бузилишига замин яратади, бозорлар фаолиятига тўсқинлик қилади, ҳаёт сифатини ёмонлаштиради ва уюшган жиноятчилик, терроризм ва бошқа ҳодисалар илдиз отиб, гуллаши учун шароит яратиб беради.

Халқаро Очиқлик ташкилоти томонидан 2018 йилда жаҳоннинг 180 мамлакатидаги коррупция ҳолати ўрганилиб, Коррупцияга қарши кураш индекси эълон қилинган эди. Унда Шимолий Европада жойлашган мўъжаз ва гўзал Дания давлати коррупция кўрсаткичлари энг кам давлат сифатида эътироф этилди. Ушбу рейтингга кўра, бу мамлакатдаги коррупция ҳолатининг ижобийлиги 100 баллдан 88 баллга баҳоланган. Ажабланарлиси, мазкур ўрганишлар 1995 йилдан буён ўтказиб келинаётган бўлса, Дания ўша вақтдан бери бу рейтингда юқори ўринларни эгаллайди.

Даниядаги мазкур вазият коррупцияга қарши курашнинг марказлашган тизими яратилгани билан изоҳланади. Шуни ҳам айтиш лозимки, Дания жаҳонда сўз эркинлиги таъминланган етакчи давлат саналади. Ҳукумат давлат харажатларининг сарф қилиниши бўйича аҳолига ўз вақтида ва холис ҳисобот берибгина қолмай, давлат амалдорларининг ҳалоллигини ҳам алоҳида назоратга олган. Давлат хизматларидан фойдаланиш чоғида коррупцияга сабаб бўладиган бирор омил қолдирилмаган: бюрократик жараёнларга чек қўйилиб, давлат идораларининг шаффоф фаолияти йўлга қўйилган.

Энг муҳими, давлат мансабдорлари ва хусусий секторни назорат қилувчи мустақил ва самарали ишлайдиган суд-ҳуқуқ тизими яратилганлиги билан боғлиқ. Қолаверса, ноқонуний йўл билан бойлик орттириш, пора олиш ва таниш-билиш орқали иш битириш қадимдан уят ҳисобланган, бу анъана ҳануз сақлаб қолинган.

Данияда коррупция ва порахўрликка қарши кураш ўн еттинчи асрдан бошланган. 1660 йилларда Дания қироллигида давлат хизматчисининг хулқига оид қонунлар қабул қилиниб, унга кўра, давлат хизматчиларининг совға олиши тақиқланган. 1700 йилда порахўрликка қарши чиқарилган қонун ҳарбий, диний ва давлат хизматлари соҳаларида қўлланилган. Пора олган давлат амалдорларига умрбод қамоқ жазоси тайин қилинган.

Кейинги асрларда қонунлар такомиллашиб, давлат бошқарувида порахўрлик коррупциянинг энг кам тар-қалган шаклига айланди. Фуқароларнинг қиролга тўғридан-тўғри мурожаат қилишининг янада осонлашиши пора олиш ва бериш масаласига чек қўя бошлади. Шунингдек, қонунларнинг таъсирида ҳалол меҳнат аксарият данияликларнинг ахлоқий тамойилига айланди.

2006 йилда тижорий порахўрлик ва коррупцион хатарларга қарши курашувчи махсус веб-сайтнинг ишлаб чиқилиши коррупцияга дахлдор ҳолатлар тезкор аниқланиб, чора кўрилишига замин яратди. Дания Ташқи ишлар вазирлиги ҳузурида ташкил қилинган Порахўрликка қарши кураш трансмиллий агентлиги эса мамлакатда фаолият юритаётган ва истиқомат қилаётган хорижлик фуқаролар, хусусан, сармоядорлар билан боҚлиқ пора-хўрликнинг олдини олиш бўйича фаолият кўрсатади.

Коррупцион ҳолатларнинг олдини олишда аҳолининг ҳуқуқий саводхонлиги ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Зеро, коррупциянинг салбий оқибатлари ҳақидаги тасаввур ва тушунчаларнинг уйғониши унга қарши курашда самара бермай қолмайди. Мамлакатда оддий фуқаролардан иборат коррупцияга қарши кураш иттифоқи тузилганлиги ҳам айнан шу туфайлидир балки.

Мухтасар айтганда, аҳоли ва жамият орасида бир-бирини тушуниш нафақат тараққиётга, балки коррупция ботқоғини қуритишга хизмат қилади. Бунинг учун эса ўзаро ишончни шакллантиришга алоҳида эътибор қаратиш даркор. Ана шундагина луғатимиздан коррупция деган сўзни ўчириб ташлашга бир қадам ташланган бўлади.

Гавҳар САЙДУЛЛАЕВА